Amine 12’nci yaş gününden çok kısa bir mühlet sonra yetişkin kuzeniyle nişanlanmak ve amcasının konutuna taşınmak zorunda kaldı. O vakitler takvimler 2001 yılını gösteriyordu. Amine’nin ülkesi Afganistan, Taliban’ın idaresi altındaydı ve amcası da Taliban’la ticaret yapan bir iş adamıydı.
Lakin birkaç ay sonra ABD’nin Afganistan’ı işgaliyle Taliban iktidarı kaybedince Amine’nin de hayatı değişti. İktidar değişikliğinden yürek alan Amine, babasının vefatından sonra ailenin reisi pozisyonuna gelen amcasının konutundan kaçtı ve burkasını çıkarıp attı. Annesinin dayanağıyla mahkemeye başvurup kuzeniyle olan nişanı iptal ettirdi. Okula gidip iş hayatına atıldı ve insan hakları alanında çalışmaya başladı. Evlenmeme kararı aldı ve toplumsal hayatın tadını çıkarmaya çalıştı.
Financial Times’a telefonla bir röportaj veren Amine, Taliban’ın iktidara dönüşünün kendisini çok korkuttuğunu belirterek gözyaşları içinde şunları söyledi:
“Kız kardeşlerim ve annemle birlikte tüm dokümanlarımızı alıp konutumuzdan ayrıldık ve bir arkadaşımızın meskenine sığındık. Kapımıza dayanacak birinci erkeğin amcam olmasından korkuyoruz. Burkamı 20 yıl evvel attım ve o aşağılanmayı bir daha kabul etmeyeceğim. Kimseyle zorla evlendirilmeyi de kabul etmeyeceğim.”
Ferzane Koçai Afganistan’ın bayan milletvekillerinden
20 YIL ÖNCESİNE DÖNÜŞ KORKUSU
Amine bu türlü düşünüp hisseden Afganistanlılardan yalnızca bir tanesi. Afganistan’ın NATO ve ABD güçlerinin çekilmesinin akabinde birkaç hafta içinde Taliban’a teslim olmasıyla, hem bir an önce ülkeyi terk etmek için vefatı bile göze alan Afganistanlılar hem de memleketler arası kamuoyu, 20 yıl öncesine dönüş kaygıları taşıyor.
Aslına bakılırsa Taliban yetkilileri son periyotta yaptıkları açıklamalarda birçok bahiste görüşlerinin değiştiğini, daha yumuşak, daha ölçülü bir idari yaklaşım sergileneceğini sık sık belirtti. Lakin birçok kişi, bilhassa bayanlar, bu açıklamalardan pek ikna olmuş değil. Geçmişte yaşadıklarının gelecekleri haline gelmesinden; iyi bir eğitim almak, iş hayatına katılmak, milletvekili olmak, araba kullanmak ve spor karşılaşmalarında yer almak üzere haklarının bir kere daha ellerinden kayıp gitmesinden korkuyorlar.
Hakikaten şimdiden ortalarında Türk ve Hindistan üretimlerinin da bulunduğu birtakım televizyon dizileri yayından kaldırıldı. Kuaför, terzi, hoşluk salonu üzere yerlerin camlarındaki bayan fotoğrafları indirildi ya da boyandı. CNN muhabiri Clarissa Ward’un bir gün ortayla çekilen iki manzarası tüm dünyada gündem oldu.
AFGANİSTAN İSLAM EMİRLİĞİ’NDE HAYAT NASILDI?
Pekala 1996-2001 yılları ortasında Taliban hakimiyeti mühletince Afganistan nasıl bir yerdi?
En başından, yani isimden başlayalım… 1996-2001 devrinde ülkenin ismi Afganistan İslam Emirliği’ydi. Hatta pazar akşamı başşehir Kabil’i denetim altına alıp Cumhurbaşkanlığı makamına oturan Taliban üyelerinden, bu isme en yakın vakitte geri dönüleceği açıklaması geldi.
Afganistan İslam Buyrukluğu periyodunda, denetimi elde tutanlar 1980’lerde Sovyet işgaline karşı savaşan mücahitlerden oluşan küçük bir gruptu. 1990’larda ülkede yaşanan iç savaş esnasında bir ortaya gelen bu küme, şeriat kanunlarını en sıkı biçimde uygulayacak bir idare anlayışı vadediyordu.
Buyrukluk 1996’da Taliban’ın Kabil’e girişinden çok kısa bir mühlet sonra kuruldu. Tıpkı yılın eylül ayında Taliban militanları eski Cumhurbaşkanı Necibullah’ı azapla öldürüp cansız vücudunu bir trafik direğine astı.
AHLAK POLİSİ DEVREYE GİRDİ
Bir ay kadar mühlet içinde de Emr-i bil Maruf Bakanlığı kuruldu ve bu bakanlık bünyesinde kurulan ahlak polisi sokaklarda vazife yapmaya başladı. Erkeklere sakal uzatma bayanlara ise yüzlerini büsbütün kapatacak burkalar giyme mecburiliği getirildi.
Kız okulları kapatıldı. Kız çocukları Amine üzere küçük yaşta zorla evlendirilmeye başladı. Yanlarında bir erkek olmadan sokağa çıkan bayanların dayakla cezalandırılabileceği duyuruldu. Müzik ve futbol yasaklandı. Kabil’in en büyük stadyumu bir spor yeri olmaktan çıkarak idamların herkesin gözü önünde gerçekleştirildiği bir yer haline geldi.
1500 yıllık Buda heykeli 20 günde yıkıldı
YIKILAN BUDA HEYKELİ HÂLÂ AKILLARDA
Fotoğraf çekmek de teknik olarak yasaktı lakin o periyotta çekilen kimi manzaralar bugün hala akıllarda. Stadyumdaki idamların imgeleri bunların başında geliyor. Bir de Bamyan’daki yıkılan 1500 yıllık Buda heykelleri ve yerinden edilmiş yüz binlerce insanın oluşturduğu çadır seli… Pençşir Irmağı’nın kıyısındaki kamplardan birinde yaşayan ve 1999’da New York Times’a konuşan Gulam Said, “Ne yapacağız? Her hafta iki çocuğumuz ölüyor” diyordu.
Taliban rejimi başka yandan milletlerarası arenadaki meşruiyetini artırma uğraşları da sergiliyordu. Birleşmiş Milletler Genel Şurası’na bir üye gönderme teşebbüslerinde bulunan Taliban’ın başkanlarından Molla Muhammed Ömer, Ekim 1996’da ABD temsilcilerine bir mektup göndererek şunları yazmıştı: “Taliban ABD’te çok paha vermekte, Sovyetlere karşı cihatta verdiği yardımı takdir etmekte ve ABD ile iyi alakalar kurmak istemektedir.”
ÜST SEVİYE TAKIMLARIN HEPSİ MÜCAHİTLERİN ÖNDERLERİYDİ
Buyrukluk bürokratik manada çağdaş bir devlet yapısına sahipti. Fakat bakanlıklardan merkez bankası genel müdürüne kadar herkes medrese eğitimi görmüş eski mücahit komutanlarıydı.
Milletlerarası kamuoyu da Taliban hükümetiyle bağlar konusunda sergileyeceği halden emin değildi. Taliban’a meşruiyet kazandırmaktan kaçınılıyordu. Fakat ülkedeki ömür şartları da çok önemli bir milletlerarası dayanak gereksinimi olduğunu gözler önüne seriyordu.
Bu nedenle 1998 yılında Birleşmiş Milletler temsilcisi Lahdar İbrahimi ile Molla Muhammed Ömer, Afganistan’ın insani yardım erişimine açılmasını görüşmek için bir ortaya geldi.
Washington Post’un aktardığına nazaran İbrahimi, daha sonra görüşmeyle ilgili olarak, “Üç saat boyunca çok gerçek bir diyalog gerçekleştirdik. Lakin bu esnada daima yerde oturduk” diye konuşmuştu.
TEŞEBBÜSLER BİRKAÇ YIL İÇİNDE ZAYIFLADI
Fakat ülkedeki insan hakları ihlallerinin boyutları ortaya çıktıkça diplomatik teşebbüsler de zayıfladı. Molla Ömer Kandahar’dan ayrılmıyor, çoğunlukla bir elçi aracılığıyla bağlantı kuruyordu. Köyler yakılıyor bilhassa de Şii azınlık gaye alınıyordu. Steve Coll 2012’de New Yorker için kaleme aldığı bir makalede Molla Ömer hakkında, “Kararlarını alırken ve açıklarken, bazen düşlerinden da bahsediyordu” tabirlerini kullanmıştı.
Taliban’ın iktidara gelmesini kolaylaştıran kesimli toplum yapısı da idaresi zorlaştıran bir öbür faktördü. Felix Kuehn “Taliban History of War and Peace in Afghanistan” (Afganistan’da Taliban’ın Savaş ve Barış Tarihi) başlıklı makalesinde şu satırlara yer veriyordu:
“Taliban’ın işler bir hükümet ve devlet kurmaya çalışırken karşı karşıya kaldığı meseleler, daha evvelki birçok iktidar heveslisi idarenin karşı karşıya kaldığı sıkıntılarla tıpkı: Hem ziyadesiyle bağımsız bir nüfus üzerinde otorite sağlamak hem de ülkenin hükümran hudutları içinde bir şiddet inhisarı kurmak.”
BİN LADİN AFGANİSTAN’A YERLEŞTİ
Molla Ömer’in Kandahar’daki meskeni bir bombalı akın sonucu yıkılınca, yeni sarayının inşası için gerekli mali dayanak Usame bin Ladin’den geldi. 1998 yılına gelindiğinde Bin Ladin, Afganistan’ın güneyinde bulunan çadırlı yerleşkesinden milletlerarası medyaya röportajlar veriyordu.
Nairobi ve Darüsselam’daki ABD Büyükelçiliklerine yönelik hücumlarda ibre Bin Ladin’e dönünce, Clinton idaresi Afganistan’a füze saldırısı düzenledi. Bir sonraki yıl da Taliban rejimine yönelik yaptırımlar devreye alındı.
2000 yılına gelindiğinde dış yardım muhtaçlığı içinde olan Taliban, milletlerarası yardım kuruluşlarında bayanların çalışmasını yasaklayan bir fetvayı yürürlükten kaldırdı. 11 Eylül 2001’de yaşanan terör hücumlarının akabinde kısa bir müddet içinde Taliban hükümeti iktidarı kaybetti.
“UFUKLARINI GENİŞLETTİLER”
Vakitle bir isyancı güce dönüşen Taliban “gölge valiler” ile ABD dayanaklı Afganistan hükümetine muhalefeti sürdürdü. Lakin son yıllarda Taliban’ın iktidara dönüşünün kaçınılmaz bir hal aldığı periyotta birçok analist yeni Taliban rejiminin nasıl olacağını sorgulamaya başladı.
ABD Kara Harp Okulu’nun Terörle Uğraş Merkezi’nden Thomas Ruttig, “2001 sonrası periyotta Taliban öğrenme halinde olan, dış faktörlerin tesirlerine daha açık bir siyasi örgüt olduğunu kanıtladı” yorumunu yaptı.
Borhan Osman ve Anand Gopal’in 2016’da kaleme aldıkları “Taliban Views on a Future State” (Gelecekte Kurulacak Bir Devlete Dair Taliban’ın Görüşleri) isimli makalede ise, “Birçok Taliban başkanı Pakistan’da ve Körfez’de 10 yılı aşkın vakit geçirmiş olarak ufuklarını genişlettiler ve Afganistan’ın güneyinde yetiştikleri devirde öğrendiklerinin ötesine geçtiler” sözleri kullanıldı.
“BİZE NE OLACAĞINA DAİR EN UFAK FİKRİMİZ YOK”
Fakat en başta da dediğimiz üzere pazar günü Taliban militanlarının Kabil sokaklarını doldurduğunu gören Afganistanlılar için bu açılan ufuklar çok fazla şey tabir etmiyor. Bunu Hamid Karzai Havalimanı’na yaşanan akından da ABD’ye ilişkin bir kargo uçağındaki 640 kişinin fotoğrafından da anlamak mümkün.
Herat’ta vazife yapan bir bayan cerrah, Financial Times’a “Bugünlerde gördüğümüz şeyler bize Taliban’ın ideolojisinin ve siyasetlerinin değişmediğini fakat nasıl rol yapıp dünyayı kandırabileceklerini öğrendiklerini gösteriyor” dedi.
2 yaşındayken iç savaş nedeniyle ailesiyle birlikte İran’a sığınan, 2001’den sonra daha iyi bir hayat umuduyla yine Afganistan’a dönen cerrah, “25 sene okudum ve artık hiçbir eğitimi olmayan beşerler tarafından yönetileceğim. Şayet işe gitmeme müsaade verilirse eminim ki burka giymek zorunda bırakılacağım ki buna artık katlanamam. Dünya ve ABD bize ihanet etti” diye konuştu.
Kabil’de bulunan bir üniversitede grev yapan ve tekrar Financial Times’a konuşan bir bayan akademisyen de hem kendisinin hem de iş arkadaşlarının güvenlik korkuları içinde çok büyük bir bilinmezlik yaşadığını belirterek durumu şu sözlerle özetledi: “Bize ne olacağına dair en ufak bir fikrimiz bile yok.”
Hürriyet
