“Dünyanın akciğerleri” olarak nitelendirilen Amazon yağmur ormanlarındaki kayıplarla ilgili haberler son yıllarda hem ülkemizde hem de yurt dışında gündemden düşmüyor. Lakin birazdan okuyacaklarınız bugüne kadar yapılan ihtarların da yayımlanan araştırmaların da ötesinde bir noktaya geldiğimizin ispatı…
Okul yıllarından hatırlayabileceğiniz üzere, ormanlar dünya üzerinde hayatın devamlılığı için en değerli ögelerden biri. Çeşitli yollarla atmosfere salınan karbondioksiti ve topraktaki suyu emip, güneş ışığı altında fotosentez yaparak kendilerine besin üretirken çıkan oksijeni de tekrar atmosfere salıyorlar. Böylelikle atmosferde karbondioksit-oksijen istikrarının sağlanmasında hayati bir rol oynuyorlar.
5,5 milyon kilometrekarelik yüzölçümüyle, Amazon da jenerasyonlar boyunca yalnızca bulunduğu coğrafya için değil, dünyanın geneli için çok kıymetli bir karbon temizleyici oldu. Global ekosistemin istikrarda kalması için Amazon’daki ağaçlar kritik bir ehemmiyete sahipti.
AĞAÇLAR ÇIKARDIĞIMIZ KARBONDİOKSİTİN DÖRTTE BİRİNİ TEMİZLİYORDU
1960 yılından bu yana dünya genelinde yetişen bitkiler ve ağaçlar, fosil yakıtlardan kaynaklanan karbondioksit salınımının dörtte biri kadarını temizleyebiliyordu. Dünyanın en büyük tropikal ormanı olan Amazon da bu bahiste en büyük rolü oynuyordu.
Fakat geçtiğimiz hafta bilim mecmuası Nature’da yayımlanan bir araştırma, Amazon ormanlarında bu istikrarın bilakis döndüğünü gösterdi. Yaklaşık 10 yıldır devam eden araştırmanın sonuçlarına nazaran, Amazon ormanlarının kimi bölgelerinden atmosfere salınan karbondioksit ölçüsü, üretilen oksijenin ötesine geçmiş durumda.
Amazon’un geneline bakıldığında karbondioksit salınımının yıllık 1 milyar tonu bulabildiği belirtiliyor. Araştırmayı yürüten bilim insanları, Amazon’un karbondioksit temizleme gücünü yitirmesinin, fosil yakıtlardan kaynaklanan emisyonların azaltılmasının her zamankinden daha acil olduğuna işaret ettiğini belirtti.
ATMOSFERDEN ÖRNEKLER TOPLANDI
Brezilya’da bulunan Ulusal Uzay Araştırmaları Enstitüsü tarafından gerçekleştirilen araştırmada, uzmanlar 2010-2018 yıllarını kapsayan devirde, Amazon’un dört farklı bölgesinde (doğu, batı, kuzey ve güney) ayda iki sefer atmosfer testleri yaptı.
Küçük uçaklarla ormanın 4500 metre üzerinde uçularak 600 farklı dikey karbondioksit ve karbonmonoksit profili alındı. Yapılan ölçümlerden elde edilen sonuçlara nazaran, ormanın doğusunda elde edilen karbon emisyon sonuçları batıdaki sonuçların iki katı düzeydeydi. İkincisi ve daha değerlisi de Amazon’un güneybatı bölgesinden atmosfere salınan oksijen ölçüsü karbondioksitin gerisinde kalıyordu.
HER YIL BİR JAPONYA
Biraz daha detaylı açıklamak gerekirse, yangınlar sonucunda yıllık 1,5 milyar ton karbondioksit açığa çıktığı, yeni orman oluşumunun bunun yarım milyar ton kadarını telafi edebildiği anlaşıldı. Geriye kalan 1 milyar tonluk karbondioksit de dünyanın en büyük beşinci kirleticisi olan Japonya’nın bir yıllık karbondioksit salınımına denk geliyor.
Daha evvel de Amazon’un karbondioksit kaynağına dönüştüğüne işaret eden araştırmalar yayımlanmıştı. Örneğin Nisan ayında yayımlanan bir araştırmada, uydu imgelerinden faydalanılarak Brezilya Amazon’unun son 10 yılda saldığı karbondioksitle emdiği karbondioksit ortasında yüzde 20’lik bir fark olduğu tespit edildi. 2020’de yayımlanan bir diğer araştırmada da uzmanlar 30 yıl boyunca 300.000 ağacı takip ederek, geçmişe kıyasla daha az karbondioksit tükettiklerini keşfettiler.
Fakat uydu manzaraları bulutlu havalarda net sonuçlar vermiyor, ağaç takipleri ise çok geniş bir bölge olan Amazon havzasının hayli sonlu bir bölümüyle ilgili kesin bilgi sağlıyor. Hasebiyle son araştırmadan elde edilen ölçümlerin bedellerinin geçmişe kıyasla çok daha isabetli olduğunu söylemek mümkün.
YANGIN OLMAYAN DEVİRDE BİLE KARBON ÜRETİYOR
Uzmanlar Amazon’un orman yangınları yaşanmadığı periyotlarda bile karbon salındığını keşfetti. Bunun her yıl yaşanan orman kayıplarının ve yangınlarının, yakınlardaki başka ormanları daha kırılgan bir hale getirmesinden kaynaklandığı kestirim ediliyor.
Uzmanlar, karbondioksit salınımındaki artışta ağaç kısmı ve yangınların yanı sıra, artan sıcaklıkların ve kurak dönemde yaşanan nem baskısının da tesirli olduğunu belirtiyor. Bölgedeki yağışların değerli bir kısmı ağaçların tesiriyle oluşuyor. Ağaç sayısının azalması kuraklığın ve sıcak dalgalarının sertleşmesine yol açıyor.
Aslına bakılırsa geçmişte de kurak dönemlerde ormanın doğu kısımları batıya kıyasla daha susuz kalıyordu lakin artık kuraklık eskisinden daha ağır ve uzun sürüyor. Bu da daha fazla ağaç vefatı ve yangın manasına geliyor.
DOĞU BÖLÜMLERİNDE KAYIPLAR ÇOK DAHA FAZLA
Amazon’un doğusu orman kayıplarının en fazla ve süratli olduğu bölge. Kereste üretimi, soya fasulyesi tarımı için yeni alanlar açılması ve et üretimi için sığır çiftlikleri kurulması üzere hedeflerle bu alanda sık sık geniş kapsamlı ağaç kısımları yaşanıyor.
Araştırmanın Nature’da yayımlanan raporuna nazaran, Amazon’daki ağaç kayıplarının yüzde 17’si son 50 yılda yaşandı. Kaybın yüzde 14’ü ise tarım kaynaklı olarak meydana geldi. Bu noktada bilhassa ormanların yakılması ve açılan alanların tarım ve hayvancılık gayesiyle kullanılması öne çıktı.
Tarla ve otlak açmak için ormanların yakılmasının iklime verdiği ziyanlar çok uzun yıllar boyunca devam ediyor. Araştırmaya nazaran, yakılan bölgeler 30 yıl sonra bile karbondioksit üretmeye devam ediyor. Buna bir de yakılan alanlardaki ağaçların çürümelerini de ek etmek gerekiyor.
YÜZDE 20 İLE 30 ORTASINDAKİ FARK 10 KAT
Araştırmanın yürütücüsü Luciana Gatti, yaptığı açıklamada, “Amazon bir karbon kaynağı haline geldi, buna hiç kuşku yok. Birinci makus haber şu: Orman yangınları, ormanın emme potansiyelinin üç katı daha fazla karbondioksit üretiyor. İkincisi de orman kaybının yüzde 30 ve üstü düzeye ulaştığı yerlerdeki karbon salınımı, orman kaybının yüzde 20’nin altında olduğu yerlerin 10 katı daha fazla” diye konuştu.
Geçmişteki yangınlar ve kerestecilik üzere faaliyetler de yakınlardaki dokunulmamış bölgelere ziyan veriyor ve buraları yangına daha açık hale getiriyor. Bilim insanları bunun sonucunda bir domino tesiri yaşandığını ve sıkıntısının önüne en kısa vakitte geçilmediği takdirde yıkımın daha da büyük olacağını belirtiyor.
Gatti bu durumu, “Ormanı denetimsiz yangınlara daha açık hale getiren çok olumsuz bir döngünün içindeyiz” kelamlarıyla özetledi.
BİLİM İNSANLARININ TELAŞLARI GERÇEK OLDU
Araştırmayı Guardian’a kıymetlendiren Londra Üniversitesi öğretim üyelerinden Prof. Simon Lewis, “Bu mutlaka etkileyici bir çalışma. 9 yıl boyunca iki haftada bir ormanın üzerinde uçup laboratuvar ölçümleri yapmak inanılmaz” dedi.
Lewis şöyle devam etti: “Orman kayıplarının ve iklim değişikliğinin karbon salınımına yol açması, bunun da daha fazla ısınma ve daha fazla karbonla sonuçlanması bilim insanlarının yaşanmasından telaş ettiği bir şeydi. Bugün elimizde bunun nitekim de yaşandığına dair sağlam ispatlar var. Amazon havzasının güneydoğusunun karbon üreten bir yer haline gelmiş olması, iklim değişikliğinin tesirlerinin hızlandığına dair önemli bir ihtar.”
Colorado State Üniversitesi’nden Prof. Scott Denning de yapılan araştırmayı “kahramanca” olarak nitelendirerek, “Güneydoğuda ormanın büyüme suratı ölme suratının gerisine düşmüş durumda. Bu çok berbat bir durum. Gezegenin en büyük karbon emicisinin, karbon üretir hale gelmesi, fosil yakıtları ortadan kaldırmak için düşündüğümüzden de az vakit kaldığı manasına geliyor” diye konuştu.
“KIRILMA NOKTASI”
Öbür yandan Gatti, insan eliyle çıkarılan yangınlar olmasa, Amazon’un güneydoğu bölgesinin de karbon emme potansiyeline sahip olduğunun da altını çizdi. Bölgenin şu an bir “kırılma noktası”nda olduğunun altını çizen Gatti, “Şöyle düşünün: Amazon’daki yangınları engelleyebilsek, tekrar karbon tüketen bir hale gelebilir. Lakin biz tam zıddını yapıyor ve iklim değişikliğini hızlandırıyoruz” dedi.
Orman kaybının felakete varan sonuçlarının geri döndürülebilir olup olmadığını bilmediğini de belirten Gatti şöyle devam etti: “En berbatı de kararlarımızı bilime dayalı olarak almıyoruz. Beşerler daha fazla toprağı tarıma açmanın verimliliği artıracağını düşünüyor fakat aslına bakılırsa yağışlar üzerindeki olumsuz tesiri nedeniyle verimlilik kaybı yaşıyoruz. Amazon’u kurtarmak için global bir iş birliğine muhtaçlığımız var.”
ORMANLARI YAKANLAR EN ÇOK ZİYANI KENDİLERİNE VERİYOR
Amazon’dan elde edilen kereste, dana eti ve soyanın kıymetli bir kısmı Brezilya tarafından ihraç ediliyor. Geçen hafta yayımlanan bir diğer araştırmada Brezilya’nın soya sanayisinin orman tahribatı sonucu süratle artan hava sıcaklıkları nedeniyle her yıl 3,5 milyar dolar ziyan ettiği ortaya kondu.
Brezilya Devlet Lideri Jair Bolsonaro, yıllardır etraf siyasetleri ve Amazon’daki ağaç kayıplarıyla ilgili ağır tenkitlerin gayesi oluyor. Bir küme Avrupa ülkesi geçtiğimiz yıl bir açıklama yaparak, Bolsonaro hükümeti orman kayıplarıyla uğraş etmek için adımlar atmayı kabul etmediği surece Brezilya ile ticarete son verileceğini açıkladı. Bolsonaro ise orman kayıplarıyla ilgili araştırmaların ve bilgilerin “yalan” olduğunu savunuyor.
Dahası Amazon’un global bir kaynak olduğu fikrine de karşı çıkan Bolsonaro, 2019 yılında yabancı gazetecilere yaptığı açıklamada, “Şunu anlamanız gerekiyor: Amazon Brezilya’nındır, sizin değil” dedi ve ekledi: “Bizi suçladığınız bu yıkım yaşanmış olsaydı, Amazon bugün var olmazdı, kocaman bir çöle dönüşmüş olurdu.”
Bolsonaro bu açıklamayı yaptıktan bir yıl sonra, Haziran ayında Amazon’da son 12 yılın en yüksek orman kayıp sayıları kaydedildi.
Hürriyet
