Şanlıurfa’da tarihi yerleşimlerin ortasından geçip Eski Harran’a hakikat ilerlerken farklı bir gezegene gelmiş üzere bir pay kapılıyorum. Bir gündüz düşü değil gördüğüm. ‘Peygamberler şehri’nden Harran’a uzanan 44 kilometrelik yol, uçsuz bucaksız bir ovanın ortasında, karınca yuvalarını andıran kubbeli konutlarla pamuk ve başak tarlaları eşliğinde uzayıp gidiyor. Pullu giysiler giymiş Harranlı bayanlara rastlıyorum. Kimi coğrafyalarının tonlarına, kimi büyük bir heyecanla anlattıkları Doğu masallarına mahsus canlı renklere bürünmüş… Efsanelerde anlatılan Eski Harran canlanıyor gözümde. Egzotik hayvanları barındıran ormanlar, serin asma bahçeleri, verimli topraklar… Galiba Doğu’nun mistik vakitlerinin ortasındayım artık…
‘Göklerin şehri’
Akdeniz’le Ortadoğu’yu birleştiren yol üzerinde kıymetli bir durak olan Harran’da, yerleşimin MÖ 5000’den 13’üncü yüzyıla kadar kesintisiz olarak sürdüğü biliniyor. Burası çivi yazılı tabletlerde ‘kervan’ ve ‘göklerin şehri’ manasına gelen ‘harranu’ olarak anılmış. Kalesini Hititler, surlarını Asurlar yaptırmış. Gezegenler, burada yaşayan halklar tarafından Ilah kabul edilmiş. Yanı başındaki Urfa’nın eğitim ve hoşluk bahçesi olmuş. Ortaçağdaysa İslam dünyasının bilim ve niyet merkezi haline gelmiş. Moğollar tarafından istila edilince bir daha altın çağını yakalayamamış ve daima masallarıyla avunmuş. Güneş’in yılın 300 günü sıcak yüzünü esirgemediği Harran, her yıl hatırı sayılır ölçüde ziyaretçiyi kendine çekiyor. Astronomiyle ilgilenenleri ve arkeologları cezbeden ören yerlerinden biri. Bölgede bugün de semavi dinler tarafından kutsal sayılan mabetler, mağaralar ve çeşitli izler bulmak da güç değil. Harran’ın eski kent merkezini çevreleyen, yaklaşık dört kilometre uzunluğundaki surların 187 burcu olduğu biliniyor. Batıda Halep, kuzeyde Anadolu, doğuda Arslanlı, Musul ve Bağdat ve güneyde Rakka olmak üzere altı kapısı bulunan surların yalnızca Halep kapısı günümüze dek gelebilmiş. Surların devamını oluşturan Harran Kalesi çeşitli devirlerde hükümdarlık sarayı olarak kullanılmış.
Harran höyüğünün kuzeydoğu eteğindeki Ulu Cami’yse Anadolu’nun en eski, en büyük ve birinci revaklı, avlulu ve taş süslemeli mescidi kabul ediliyor. Mabedin sütun başları, İslam’ın taş süsleme sanatının şaheserleri ortasında gösteriliyor. Caminin kitabeli doğu duvarı, kıble duvarı, mihrabı, kemer taşları ve minaresi bugün bile ayırt edilebiliyor. Caminin minaresi geçmişte gözlemevi olarak kullanılmış. Cami kimi kaynaklarda ‘cennetin kapısı’ olarak anılıyor. Harran, 1271’deki Moğol atağıyla yakılıp yıkılana kadar Anadolu ve Ortadoğu’nun en değerli bilim merkezlerinden biri olmuş.
Taç kapılı bir cami
Kentin güneydoğusundaki kale kent surlarının devamını oluşturuyor. İnşa tarihi tam olarak bilinmeyen, fakat 1059’da Fatımiler tarafından yenilenen üç katlı kale, çeşitli devirlerde saray olarak kullanılmış. Tarihi kentin tam ortasındaki Harran Höyüğü’nde birinci arkeolojik araştırmalara, 1951’de Türk – İngiliz ortak kazılarıyla başlanmış. Uzun yıllar mukadderatına terk edilen höyüğün pahası, 1980’lerde yine anlaşılmış. 1983’te tekrar başlatılan hafriyat çalışmaları sonunda, MÖ 3000’li yıllardan 13’üncü yüzyıla kadar uzanan zamanlara ilişkin çeşitli buluntular ortaya çıkarılmış. Kenti çevreleyen surların çabucak dışında, İslam tarihinden kalma anıt taşlarıyla dikkat çeken iki tarihi mezarlık mevcut. Kent surlarının kuzeybatısındaysa 12’nci yüzyılda Harran’da yaşamış İslam alımı Pir Hayat Türbesi var. Türbenin bitişiğinde taç kapılı bir cami göze çarpıyor. Harran’ın kutsal ziyaret yerlerinden biri olan Yakup Peygamber Kuyusu surların kuzeybatısında.
900 toprak konut ayakta
Harran’ın kesinlikle görülmesi gereken yerlerinden biri de Han El Bar’rür Kervansarayı. Harran’ın 20 kilometre güneydoğusunda Göktaş Köyü’ndeki tarihi han, kısmen harap olmasına karşın geçmişteki ihtişamını bugün de hissettiriyor. Anıtsal duvarları, köşe kuleleri, mescidi, hamamı, yazlık ve kışlık kısımlarıyla Anadolu Selçuklu kervansaraylarının karakteristik mimari özelliklerini taşıyor.
Harran’ın kümbeti yahut külahı andıran eski meskenlerinin tamamı 1950’de müdafaa altına alınmış. 1980’deki resmi sayıma nazaran 980 olarak belirlenen Harran tipi konik mesken sayısı, bugün 900 civarında. Tümüyle topraktan inşa edilen bu konutlar yazın serin, kışın sıcak bir ömür alanı sunması nedeniyle asırlar boyunca yöre insanı tarafından tercih edilmiş.
Günümüzde yeni konut yapmak da eskisini yıkmak da yasak! Kimi konutların üzerinde ‘Harran’ın en eski evi’ yazıyor. Hangisinin en eski olduğunu anlamak mümkün değil. Turizme açılan konutların kimilerinin içinde ikramlık eşya satılıyor. Kimi konutların avluları otantik birer kafeteryaya dönüştürülmüş. Konik konutları ve avlusuyla turistlerin uğrak yeri olan Harran Kültür Meskeni, bahçesinde çay içip yöreye has giysiler alabileceğiniz farklı bir yer. Özetle Harran’da gezilecek ve keşfedilecek yer çok. Ona fırsat verirseniz, kulağınıza eski vakit kıssaları fısıldayacak…
BİLİYOR MUYDUNUZ?
Ortaçağın önde gelen bilim ve ideoloji ekollerinden biri olan Harran, dünyaca ünlü pek çok isim yetiştirmiş. Yunan filozoflarının yapıtlarını Arapçaya çeviren Sabit bin Kurra, Dünya’dan Ay’a olan uzaklığı yanlışsız olarak hesaplayan Battani ve atomun mucidi Cabir bin Hayyan…
{sitename}
